Van onze verslaggever Broer Scholtens
AMSTERDAM - Ouderen moeten zich laten vaccineren tegen griep. Logisch, lijkt het. Maar de effectiviteit van de gebruikte vaccins is soms gering.
REACTIE
Meerdere e-mails tussen Amsterdam en Italië gaan heen en weer voordat het hoge woord eruit is. ?Nee, ik laat me niet vaccineren. Ik ben een gezonde man van 52 jaar. Het griepvaccin is dus niet voor mij bedoeld.? Verder wil de Britse epidemioloog Tom Jefferson niet gaan.
Net in periode dat in West-Europa en de Verenigde Staten tientallen miljoenen mensen tegen griep worden gevaccineerd, gooit Jefferson de knuppel in het hoenderhok, in een artikel in de British Medical Journal (BMJ). Zijn motto: waarom vaccineren we eigenlijk?
Er zijn nauwelijks goed onderbouwde studies die de huidige massavaccinatie tegen griep rechtvaardigen, stelt Jefferson, na lezing en evaluatie van tientallen klinische onderzoeken met tienduizenden proefpersonen.
Opwinding alom. Jefferson is per slot niet de eerste de beste. De epidemioloog is de baas van de vaccin-eenheid in Rome van het prestigieuze Cochrane-institute.
Laat Jefferson in zijn recente BMJ-artikel nog twijfel bestaan over het gezondheidsnut van vaccinatie van ouderen, 65-plussers, vanwege de beperkte werkzaamheid, over griepvaccinatie van kinderen is hij helder. De epidemioloog vond in de wetenschappelijke literatuur slechts één serieuze studie. En dat was een kleintje met niet meer dan 35 kinderen, tussen 1 en 2 jaar.
Kortom, voor griepvaccinatie van kinderen is onvoldoende onderbouwing. Kindervaccinatie is een hot issue als het om vaccins gaat. ook in Nederland. De Gezondheidsraad bereidt er een advies over voor.
Het BMJ-artikel van Jefferson leverde de afgelopen weken een stroom aan kritiek op. Niet zozeer over die kindervaccinatie, daar lijkt consensus over. Critici winden zich vooral op over de twijfels die Jefferson zaait over het nut van vaccinatie van ouderen. De werkzaamheid van griepvaccins varieert enorm, stelt Jefferson op basis van een groot aantal internationale studies.
Er zijn klinische onderzoeken waaruit blijkt dat griepvaccins maar 20 procent van de mensen beschermt tegen een influenza-infectie. Andere houden het op 60 procent. Terwijl vaccinatie toch uitgaat van een bijna 100 procent bescherming tegen een besmettelijke ziekte, is een breed gedragen idee. De meeste vaccins tegen difterie, pokken bijvoorbeeld bieden zo?n hoge bescherming.
?Op dat punt heeft Jefferson gelijk?, erkent Ben van der Zeijst van het Nederlands Vaccin Instituut (NVI). ?Het huidige griepvaccin beschermt hooguit 60 procent van de gevaccineerden boven de 65 jaar, blijkt ook uit een Nederlandse studie uit 1998. We hangen dat niet aan de grote klok. Maar we weten het al jaren.'
Griepvirusstammen muteren snel. Griepvaccins worden elk jaar opnieuw ontworpen, in het voorjaar. Dat gebeurt op basis van de virusstammen die dan door de wereld waren. Gaan die gedaanteveranderingen van het virus sneller dan was ingeschat, dan is de bescherming van het griepvaccin in het najaar minder goed zegt Van der Zeijst. Zoals tijdens de griepgolf twee jaar geleden. De werkzaamheid in ouderen daalde toen tot onder de 40 procent, schat het Amerikaanse CDC.
De vraag is of een beperkte bescherming erg is. Ook als maar 60 procent van de risicogroepen ? ouderen boven de 65, patiënten met hart- en vaatziekten, astmapatiënten ? minder kans loopt op een besmetting, vallen er nog steeds veel minder doden en hoeven er minder mensen met complicaties naar het ziekenhuis. Vaccinatie van ouderen voorkomt vroegtijdig overlijden van tweeduizend mensen, berekent de Gezondheidsraad.
In de meeste vaccins, zoals het poliovaccin, difterievaccin of tetanusvaccin, zit een zogeheten adjuvant. Een stof die het immuunsysteem alerter maakt, prikkelt.
Dat geeft een betere kruisbescherming. Tegen niet alleen de twee influenza A-stammen en het influenza B-virus die in het voorjaar zijn gesignaleerd. Maar ook tegen net iets andere mutanten ervan, is het idee.
In huidige griepvaccins, vaak een gedode griepvirusstam dat een immuunreactie opwekt, zit geen adjuvant. ?Omdat geen versterkend effect kon worden aangetoond?, verklaart Bram Palache van vaccinproducent Solvay in Weesp.
Met name waterige oplossingen van aluminiumzouten zijn uitgeprobeerd. In navolging van succesvolle dierenvaccins en andere, menselijke vaccins.
De ontwikkeling van een vaccin tegen een pandemisch vogelgriepvirus heeft dat adjuvant-idee voor griepvaccins het afgelopen jaar in een stroomversnelling gebracht.
Gebruik van een adjuvant in een pandemisch vaccin is onvermijdelijk. Zo?n vaccin wordt ontworpen op een nog onbekende mutant van het H5N1-vogelgriepvirus. Omdat massaal moet worden ingeënt, is veel entstof nodig.
Wordt een adjuvant gebruikt, dan is minder entstof nodig. Er kunnen dan met dezelfde ? toch al beperkte productiecapaciteit ? meer vaccins worden gemaakt. Veel fabrikanten gebruiken daarvoor aluminiumzouten omdat de veiligheid daarvan uitgebreid is aangetoond. In een pandemisch vaccin doen ze hun werk, blijkt uit recente klinische studies.
Ze krikken de immuniteit op in een ?naïeve bevolking?, zoals de vaccinwereld die aanduidt.
Dat zijn mensen die nog niet eerder in aanraking zijn geweest met een virus, in dit geval het vogelgriepvirus H5N1. Zij bouwen voor het eerst immuniteit daartegen op. Dan werkt zo?n versterkende stof.
Bij het gewone seizoengriepvirus ligt dat anders. De meeste mensen zijn al eens een keer besmet geweest met zo?n griepvirus, en hebben al enige immuniteit. Een aluminiumbooster werkt dan niet meer (goed).
Fabrikanten zijn naarstig op zoek naar andere adjuvantia, immuunversterkers. Te gebruiken in een toekomstig pandemisch vaccin. En als spin off in de huidige griepvaccins.
Ieder zichzelf respecterende vaccinproducent is ermee bezig, en heeft een eigen patent. Met name op een eigen olie/water-emulsie, zegt de Rotterdamse viroloog Ab Osterhaus van het Erasmus Medisch Centrum. Zijn onderzoekers testen voor verschillende fabrikanten adjuvantia, onder meer in fretten en apen. Veiligheidsstudies, als opstapje naar grootschalige klinische proeven in mensen.
Vaccinproducent GlaxoSmithKline (GSK), dat de afgelopen jaren honderden miljoenen investeerde in vaccinontwikkeling en productie, lijkt het verst.
?We hebben een werkzaamheid van 90,5 procent bereikt in België in een kleine driehonderd ouderen met een nieuw griepvaccin met een adjuvant?, zegt vaccinbaas Phillippe Monteyne.
?Dat is 25 procent beter dan onze huidige griepvaccin. Vanwege een grotere kruisbescherming. Zo?n adjuvant versterkt de signaaloverdracht. De onderzoeksresultaten worden over enkele maanden gepubliceerd.?
GSK, gevestigd in het Belgische Rixensart, gaat haar nieuwe griepvaccin het komende jaar uitproberen in drie landen Europese landen (België, Duitsland en Noorwegen) en in de VS. In totaal zullen 3500 oudere mensen worden gevaccineerd.
Monteyne: ?Eind 2007 zijn de resultaten beschikbaar. Vervolgens moeten we een lange registratieperiode door. Dat nieuwe vaccin zal pas over twee à drie jaar op de markt zijn, op zijn vroegst. Nee, wat we gebruiken, is geheim.?
Ook andere producenten als Sanofí Pasteur en Solvay zijn bezig met adjuvantia voor het pandemische vaccin. Maar hun onderzoek aan versterkers voor het reguliere griepvaccin staat op een laag pitje, zegt Sanofí Pasteur. In Nederland worden iets meer dan drie miljoen mensen gevaccineerd met een griepvaccin. Sanofí produceert daar driekwart van. Solvay de rest.
Ook Solvay geeft geen prioriteit aan adjuvantia-onderzoek. Het is duur, en levert niet direct resultaat op. Natuurlijk de werkzaamheid van het griepvaccin kan omhoog, zegt Palache van Solvay. Er is volgens hem echter veel meer gezondheidswinst te halen als meer mensen zich laten vaccineren.
Uit een analyse, waar Palache aan heeft meegewerkt, blijkt dat gemiddeld over 25 Europese landen nog geen derde van de mensen die in aanmerking komt voor vaccinatie, zich laat inenten. In Nederland ligt dat wel hoog, op driekwart.
Palache: ?Er is zo nog zoveel kosteneffectieve gezondheidswinst te halen, gerekend in minder doden en ziekenhuisopnamen.?
Dan gaat het om vaccinatie van in ieder geval alle 65-jarigen. Maar, zegt Palache, het is nog steeds kosteneffectief als die grens bij 50 jaar wordt gelegd, zoals in België. Het Julius Centrum van het UMC Utrecht onderzoekt dat voor de Gezondheidsraad. Die bereidt, in opdracht van de minister van Volksgezondheid, een advies over griepvaccinatie voor. Eind januari is dat gereed, zegt de raad.